1ـ حضور قلب و درك حضور
به معناي رسيدن به اوج مصيبت ميباشد. رسيدن به درك حضور، مقدماتي را ميطلبد كه يكي از آنها تفكر است.
مداح بايد ابتدا آنچه را كه ميخواهد بخواند براي خود به تصوير بكشد. يعني در حقيقت در فضاي مطلبي كه ميخواهد بخواند قرار بگيرد.
بُعد زمان و مكان بايد از جلوي چشم مداح برداشته شود تا بتواند آن واقعه را درك كند. وقتي كه در ذهن خود آن واقعه را به وضوح ديد و سپس بازگو كرد اينجاست كه هم ميسوزد و هم ميسوزاند.
در مورد محتواي مطلبي كه ميخوانيد، فكر كنيد و به فضاي مطلب سفر دل كنيد كه گفتهاند «بعد منزل نبود در سفر روحاني» و نيز ارتباط با خداوند متعال و اهل بيت حضور قلب را زيادتر ميكند.
2ـ گره مرثيه
گره مرثيه يعني اوج روضه و سوزناك ترين قسمت آن و باز کردن گره مرثيه يعني بيان سوزناك ترين قسمت روضه. مهمترين بخش مداحي روضه است و مهمترين بخش روضه گره مرثيه؛ فلذا با توجه به اهميت اين بخش بايد در روش باز کردن گره مرثيه دقت لازم به عمل آيد.
شرايط باز کرد گره مرثيه:
- ترتيب توالي: از جهت محتوايي بايد محتواي روضه از مصائب با شدت کمتر به سوي مصائب با شدت بالاتر باشد ، فلذا در گره مرثيه هم بايد اين ترتيب توالي رعايت شود و سخت ترين بخش گره مرثيه در انتهاي آن بيان شود.
- سبک:پر سوز و گدازترين قسمت سبک براي بازکردن گره مرثيه انتخاب شود ، و اگر سبک چنين گوشه اي ندارد ، بايد به سبکي پر سوز و گداز مثل دشتي گريز زد و گره مرثيه را در آن باز کرد.
- پرده صدا:روند پرده هاي صدا در کل روضه رو به بالا و اوج است تا اينکه به گره مرثيه مي رسد ، در اين قسمت در بالاترين پرده صداي روضه ، گره مرثيه باز مي شود.
- حجم صدا: کنترل حجم صدا هنگام باز کردن گره مرثيه کمتر مي شود و حجم صداي بيشتري از حنجره خارج مي گردد؛ چراکه افزايش حجم صدا به خواندن شور بيشتري مي دهد.
- سرعت بيان: هنگام باز کردن گره مرثيه ، سرعت بيان بيشتري لازم است ، چراکه بايد محتواي مرثيه بدون تکلف بيان شود و شمرده خواني باعث کاهش تأثيرگذاري مي شود.
- تحرير: اصل در کل روضه ساده خواني است اما هنگام باز کردن گره مرثيه بايد حد اقل کشش و تحرير در خواندن باشد چراکه تحرير و کشش زياد باعث انحراف ذهن مستمع از محتوا به سبک مي شود ؛ در نتيجه تأثيرگذاري پايين مي آيد.
- سوز و بغض: در روضه هرچه به گره مرثيه نزديکتر مي شويم بايد سوز و بغض صداي ما بيشتر شود تا هم تأثيرگذاري بالا برود و هم تناسب لحن و محتو رعايت گردد.
انواع بغض
الف) بغض متني.
ب) بغض هنگام نفس گرفتن.
الف) بغض متني
اين نوع بغض ، همان سوز و گداز و لحن غم انگيزي است که هنگام خواندن متن روضه ، با صدا همراه مي شود. قابل ذکر است که اين نوع بغض ، نبايد در تمام اجزاي روضه باشد چراکه ايجاد يکنواختي مي کند بلکه با توجه به محتواي سوزناک ، بايد به صدا سوز گداز و بغض داد.
ب) بغض هنگام نفس گرفتن
در روضهو هنگام دم دادن ذکر شور ، موقع نفس گرفتن ، نفس با يک هق هقي همراه مي شود ، که آن را "بغض هنگام نفس گرفتن"مي ناميم.
نکات قابل توجه در بغض:
نكته 1:اصل اين است که بغض طبيعي باشد ، چراکه گاهي بغض مصنوعي اثر معكوس بر مجلس دارد. البته اگر با نيت تباکي و اينکه حال بغض برايمان ايجاد شود ، بغضي مصنوعي با صدا مراه کنيم اشکالي ندارد.
نكته 2:نبايد سوز و بغض مداح بيشتر از مطلب و حال مجلس باشد ، چراکه اولا در اين حالت ، مداح براي مستمع جلب توجه منفي مي کند ـ که اين خود باعث کاهش تأثيرگذاري است ـ و هم تناسب رعايت نشده است.
نکته3:گاهي بغض همراه با ذکر شور حسين(ع) ، باعث مي شود ، نام امام نامفهوم يا غير مؤدبانه ادا شود ، از اين روش بغض دادن به نفس جداً بايد پرهيز کرد.
نکته4:بعضي از ذاکرين هنگام نفس گرفتن بغضهاي طبعي نامناسبي به نفسشان مي دهند که به نوعي از کيفيت خواندن آنها مي کاهد ، حتماً زير نظر استاد بغض خواندتان را مورد بررسي قرار دهيد.
3ـ تأثير نفس
انتقال علم به مراتب راحت تر از انتقال حس است. انتقال حس در شب، مانند نور در شب سرعت بيشتري دارد. لذا مرحوم شيخ رضا سراج ميفرمودند كه مجالس در هنگام سحر برگزار شود.
يكي از مهمترين مباحثي كه در انتقال حس و حال مؤثر است، تأثير نفس است. سوز و گداز مصيبت اهل بيت را بايد از خود اهل بيت گرفت. البته عوامل زيادي باعث ميشود كه تأثير نفس مداح زياد شود كه به برخي از آنها اشاره ميكنيم.
- مناجات:انسان با مناجات به معارفي دست پيدا مي كند كه بيان آن از عهده كلام خارج است.
- اخلاص: در روايات آمده است: «من كان للَّه كان اللَّه له»[1]"کسي که براي خدا باشد ، خدا براي اوست"؛ پس آن کسيکه اعمال و کردار و خواندنش فقط براي رضاي خداوند است ، خداوندکه مسبب الاسباب است ، و غير از او در عالم وجود هيچ مؤثري نيست ، به نفس او تأثيري مي دهد که مرده معنوي را مي تواند زنده کند.
- تقوا:همان طور كه وقتي ميخواهند دارويي تزريق كنند بايد تمام وسايل پاك و عاري از آلودگي باشد وگرنه كار يا ناقص انجام ميشود و يا نتيجه عكس خواهد داد. يك مداح كه ميخواهد مجراي انتقال حس و حال باشد، بايد از پاكيزگي معنوي خاصي برخوردار باشد، شاعر ميگويد:
غسل در اشك زدم كاهل طريقت گويند پاك شو اول و پس ديده بر آن پاك انداز
- خواندن نماز اول وقت
- خوادن زيارت عاشورا، جامعه كبيره و ...
- احترام به والدين
- انس با امام زمان (عج)
4ـ درك عيني
براي اينكه بهتر مصيبتها را درك كنيد ميتوانيد شباهتهاي ملموس مصيبتها را ببينيد. مثلا غسل دادن و كفن كردن و دفن كردن يك انسان عادي را ببينيد تا بتوانيد بهتر روضه غسل و كفن و دفن را بخوانيد.
يا اينكه مثلا با ديدن يك مكاني كه آتش گرفته است و مشاهده حال و روز ساكنان اين اماكن، روضه در سوخته و خيمههاي سوخته را بهتر درک کنيد.
اگر مداح موضوع را عينا درك كند سوز و گدازش بيشتر ميشود. مثلا اگر به بيمارستان سوانح و سوختگي برويد و از نزديك حال و روز آنها را مشاهده كنيد خيلي راحت تر ميتوانيد درك كنيد كه فرزندان اباعبدالله در زمان آتش گرفتن خيمهها چه بر سرشان آمد.
5ـ تصنع
يکي از مسائلي که از تأثير کلام مي کاهد تصنع و مصنوعي خواندن است ، اگر مداح به دلايلي از قبيل تقليد يا عدم تسلط و تمرين كافي روضه را طوطي وار و مصنوعي بخواند، خواندن او بر مستمع اثري نخواهد داشت . پس اگر ميخواهيد روضهاي را تقليدي بخوانيد، آن قدر آن را تكرار كنيد تا برايتان ملكه شود و يا اگر از كتابي روضهاي را برگزيدهايد، آن قدر روي آن تمرين كنيد تا تسلط كامل پيدا كنيد و كسي در خواندن شما احساس ضعف و خامي نكند.
6ـ احترام
اصل كلي اين است كه هنگام روضه ـ مخصوصا موقع باز کردن گره مرثيه ـ در به كار بردن اسامي ائمه اطهار(ع) جملات احترامی مثل؛ علیه السلام ، سلام الله علیها ... حذف شود تا فاصلهاي بين اجزاي روضه نيفتد و از حساسيت آن نكاهد. در فرازهای دیگر بهتر است نام ائمه با عبارات احترامی بیان شود.
7ـ زمزمه
مداح بايد اهل زمزمه و بكاء باشد، زيرا اگر چه گريه بر صورت مينشينيد ولي بر دلها اثر ميگذارد و زمزمه ،صداي اشك و سرايت كننده است.
هر مداح به صورت عملي درس ميدهد، با زمزمه كردن به ديگران ميآموزد كه اين كار را انجام دهند. زمزمه تلاطم ايجاد ميكند و طوفان به وجود ميآورد، همان طور كه اگر طوفان نباشد خار و خس دور نميشود و گوهرها از كف دريا بيرون نميآيد ؛ اگر زمزمه نباشد غبار غفلت از دلها زدوده نمي شود و گوهر اشك جاري نمي گردد.
انواع زمزمه
- ريتم دار
- بدون ريتم
- ريتم دار
زمزمه اي كه با ريتم آهنگين خاصي پياده مي شود و مستمعين به طور منظم و هم نوا آن را تكرار مي كنند ؛ زمزمه ريتم دار نام دارد. معروفترين زمزمه هاي ريتم دار ، زمزمه هايي است كه در آن نام ائمه معصومين (ع) با عبارت "جان" همراه مي شود. مثل ؛ "علي جان"ـ "زهرا جان"ـ "حسن جان"ـ "حسين جان"ـ و...
كاربردهاي زمزمه ريتم دار
- بين اشعار مدحي .
- توسلات به امام زمان(عج) با ذكر "يابن الحسن" .
- محافلي كه مستمع عام حضور دارد.
- سبكهاي ريتم دار زمزمه اي كه بين روضه ها استفاده مي شود.
- بعد از اشعار ابتداي مجلس و قبل از مقدمه روضه.
- پس از نشست كامل مجلس قبل از دم دادن سينه زني.
- و...
- بدون ريتم
زمزمه اي كه ريتم آهنگين منظم خاصي ندارد و در حقيقت ناله برخاسته از دل است و معمولاً مستمع به صورت خودجوش آن را پياده مي نمايد، البته گاهي به تناسب مجلس و محتوا توسط مداح ، دم داده مي شود. نمونه بارز اين نوع زمزمه ، "حسين"ـ "اي حسين"ـ "ياحسين"ـ "اي غريب آقا"ـ "همه بگيم يا حسين"ـ "هرجانشستي بگو ياحسين"ـ و...
كاربردهاي زمزمه ريتم دار
- بين اشعار مرثيه.
- بين اجزاي روضه.
- پس از باز كردن گره مرثيه.
- هرجاي سينه زني كه مستمع حال گريه و ناله پيدا كند.
- و...
نكات قابل ذكر در بحث زمزمه
نكته 1:زمزمه را نه آن قدر در پرده صداي پايين ادا كنيد كه مجلس خموده شود و نه آنقدر بالا، كه مستمع نتواند با شما همراهي كند، بلكه پرده متوسط انتخاب شود.
نكته 2:در بعضي مجالس مستمع اصلا زمزمه نميكند. در اين شرايط ، زمزمه را كاملا تا پايان تكرار كنيد تا در صورت عدم همراهي مستمع ، در مجلس ، سكته ايجاد نشود.
نكته 3:وقتي مستمع ميخواهد زمزمه كند صبر كنيد تا زمزمه او تمام شود و اندكي مانده به قطع شدن صداي جمع، قسمت بعدي مطلب خود را آغاز كنيد.
8ـ تشويق و ترغيب
يكي از مهمترين مباحثي كه در تأثيرگذاري بر مستمع حائذ اهميت است "تشويق و ترغيب"مي باشد. "تشويق و ترغيب"يعني بيان مطالبي كه اهميت و ارزش اشك و تباكي براي اهلبيت(ع) را مي رساند و بدينوسيله همراه كردن مستمع با سير شور و حال مجلس.
مفاهيم تشويق و ترغيب
- عبارات و جملات تشويقي:مثلا جمله خطابي به مستمع ؛ "شما هستيد كه با ناله هاتون خوننده رو زنده مي كنيد".
- اشعار :مثل ؛
الـهـي سـيـنـــهاي ده آتــش افــروزدر آن سـيـنـه دلـي وان دل همـه سوز
هرآن دل راكه سوزي نيست دل نيستدل بي سـوز غـيـر از آب و گـل نيست
روز محشر كه همه گرياند اشك ريزان حسن خندانند
- نقل قول از شخصيتي شناخته شده:مثل ؛ بيان شاعر و مداح عاشق شهيد غلامعلي رجبي: «اگر خدا به من بعد از شهادت رخصت دهد آرزو داريم بيايم و يك بار ديگر براي اربابم سيدالشهدا گريه كنم»
- روايت :مثل ؛ امام صادق (ع) فرمودند: «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ مَنْ ذُكِرْنَا عِنْدَهُ فَفَاضَتْ عَيْنَاهُ وَ لَوْ مِثْلَ جَنَاحِ بَعُوضَةٍ [الذُّبَابِ] غُفِرَ لَهُ ذُنُوبُهُ وَ لَوْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْر.»كسي كه نام ما نزد او برده شود و از چشمانش اشك بيايد اگر چه به اندازه بال پشهاي باشد، گناهانش آمرزيده ميشود اگر چه به اندازه آب درياها باشد.[2]
امام زمان (عج) فرمودند: من براي مؤمني كه مصيبت جد شهيدم را ياد كند و سپس براي تعجيل در فرج و تأييد (امر من) دعا كند، من نيز براي او دعا خواهم كرد.[3]