دوران خلافت
من به قرآن و سنت حضرت رسول ,و اجتهاد خود عمل می‌کنم.
او رضـایـت کـسی را بر رضایت خدا مقدم نمی‌داشت. وی این شیوه و الـگو را از حکومت حضرت رسول , اقتباس کرده بود، زیرا آن حضرت نـیـز فـقـط فرمان خدا را اجرا می‌کرد و مردم را به دین حق که هـمـان اسـلام است،1 هدایت می‌کرد، و آنان را با قوانین و احکام الهی اسلام آشنا می‌ساخت.
حـکومت آن حضرت بر محور دین بود نه مردم سالاری. اگر خواست مردم مـطـابـق با اسلام بود، می‌پذیرفت ولی اگر با اسلام در تضاد بود، هـرگـز به آن عمل نمی‌کرد. پس حکومت اسلامی نمی‌تواند بدین معنا مـردم سـالاری بـاشد. فریاد مردم سالاری که امروزه گوش فلک را کر کـرده به معنای آن است که آن چه مردم می‌خواهند، به صورت قانون درآیـد، حـال چـه ایـن خـواسـت مردم با اسلام در تضاد باشد و چه مـغـایرت نداشته باشد، در هر صورت باید به آن عمل شود. این نوع نـظـام در غـرب وجود دارد. اما در نظام اسلامی، مردم که خود رکن اسـاسـی نـظام را تشکیل می‌دهند و از جایگاه والایی برخوردارند، بـر مـحـور دیـن می‌گردند و به بایدها و نبایدها توجه دارند، مـعیار آنان احکام الله است و خواست آنان این است که قوانین با شـریعت مطابقت داشته باشد و یا در تعارض و تضاد نباشد تا حکومت را به سوی رشد و تعالی رهنمون باشد.
امام علی}برای استنباط و کشف احکام خدا به دنبال خواست مردم نـبـود بـلـکه خواست خدا را در نظر داشت، اما برای اجرا و تحقق امـور حـکـومـت بـه مشورت و نقد و انتقاد مردم ارزش فراوانی می‌داد. وی مـردم را به سوی خدا هدایت می‌کرد و زیر پرچم عدالت می‌کشاند و لذا می‌فرمود: بر حلقه بینی دشمن چنگ افکنم، هرچند به حق میل نداشته باشد و کشان کشان به آبشخور عدالت می‌برم. (2)
2. عدالت طلبی
از جمله ویژگی‌های بارز حکومت امام علی }، عدالت طلبی او است، کـه زبـان زد عـام و خاص است و همگان حتی مخالفین او به آن اعـتـراف دارنـد. امـام در اجـرای عدالت هرگز مصلحت اندیشی نمی‌کرد، از این رو عدالت طلبی امام را بسیاری تاب نیاوردند و کوس اسـتـقلال زدند و به چالش کشیده شدند و یا دست به شمشیر بردند و در کوی و برزن دست به مخالفت زدند. اما امام علی } می‌فرماید: به خدا سوگند، که داد ستم دیده را از آن که بر او ستم کرده بستانم. (3)
ابـن عـباس می‌گوید: روزی وارد خیمه امام در ذی غار شدم و دیدم امـام}مشغول پینه کردن کفش کهنه‌اش است. امام } از من سوال کـرد: ابن عباس قیمت این کفش کهنه چه قدر است؟ پاسخ دادم: هیچ. امـام فـرمـود: ارزش همین کفش کهنه در نظر من از حکومت و امارت بـر شـمـا بیش‌تر است، مگر آن که به وسیله آن عدالتی را اجرا کـنـم، حقی را به ذی حقی برسانم، یا باطلی را از میان بردارم. (4)
عدالت، روح حکومت است و نبود آن موجب انحطاط نظام و گسست ارکان حـکـومـت خواهد شد. شهید مطهری در این خصوص می‌فرماید: از نظر عـلـی } آن اصـلی که می‌تواند تعادل اجتماعی را حفظ کند و همه را راضـی نگه دارد، به پیکر اجتماع سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد، عدالت است. (5)
امـام عـلی } می‌فرماید: در عدالت گنجایش خاصی است که همگان در آن می‌گنجند. (6)
3. مردم داری
حکومت امام علی } با مردم رفتاری نیک داشت. آن حضرت هرگز طاقت شـنیدن اخبار ناگوار بدرفتاری با مردم را نداشت، زیرا او معتقد بـود هـمـان طوری که حکومت بر مردم حقی دارد مردم نیز بر حکومت حـقـی دارنـد. وقـتی خبر برخورد نادرست استان داران و یا فرمان داران بـا مـردم را می‌شنید، سخت خشمگین می‌شد و با آنان تند بـرخـورد می‌کرد. هنگامی که امام علی } مالک اشتر را به استان داری مـصـر مـنـصوب فرمود، در حکم انتصابش که دستورالعمل بسیار مـهـمی بود، چنین فرمود: مهربانی و خـوش رفـتـاری و نیکویی با رعیت را در دل خود جای ده، مبادا به آنـان چـون جـانـور درنده باشی، خوردنشان را غنیمت بدانی، زیرا آنـان دو دسته‌اند: یا برادر دینی تو هستند یا در آفرینش مانند تو هستند. (7)
امـام عـلـی } حکومت را امانت در دست حکم رانان می‌دانست و در ایـن خـصـوص می‌فرماید: حکومتی که به تو رسیده شکار نیست بلکه امانتی است در دست تو. (8)
در حکومت امام علی} آزادی و امنیت برای همگان وجود داشت، هیچ کـس حـق تـعرض به دیگری را نداشت اما حق انتقاد برای همه محفوظ بـود. بـا وجـود این به هیچ کس یا حزبی اجازه توطئه و براندازی عـمـلی را نمی‌داد و به هنگامی که خوارج جنگ را آغاز کردند چشم فتنه را از کاسه بیرون کشید.
4. وفای به عهد و پیمان
تـمام ادیان آسمانی و همه انبی، اوصی، ائمه، مصلحان و عالمان دیـن بر پای بندی به عهد و پیمان تاکید کرده‌اند و فرهنگ آن را تـرویـج و پاس می‌دارند. قرآن کریم یکی از صفات مومنین را وفای بـه عـهـد و پـیـمان می‌داند و می‌فرماید: (والذین هم لاماناتهم وعهدهم راعون) (9)
امـام علی } ضمن نامه ای به مالک اشتر بر وفای به عهد و پیمان تـاکـید فرمود و این امر را از ویژگی‌های حکومت خود قرار داد و هـمـواره به کارگزاران بر وفای به عهد سفارش ویژه می‌کرد و حتی بـر وفای به عهد و پیمان در برابر دشمن نیز تاکید بسیاری داشت: اگـر بـیـن خـود و دشمنت پیمان بستی یا عهد کردی که به او پناه دهـی، جـامـه وفـا را بر عهد خود بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار. (10)
وفـای بـه عـهـد و پـیمان، موجب تحکیم روابط سیاسی و اجتماعی و اتـحاد مسئولین و در نتیجه، در سالم سازی فضای سیاسی و اجتماعی جـامـعـه نقش زیادی ایفا می‌کند؛ همان طور که عهدشکنی و مخالفت بـا پیمان، موجب جو بدبینی و بی اعتمادی و پیدایش نفاق و تفرقه خـواهـد شد، که در نتیجه، تزلزل حکومت و از هم گسیختگی نظام را به دنبال خواهد داشت. امام علی } به مالک اشتر می‌فرماید: پس در آن چه به عهده گرفته ای خیانت مکن و پیمانی را که بسته ای مشکن. (11)
5. اصلاح طلبی
از جـمـلـه ویژگی‌های حکومت امام علی }، اصلاح طلبی است. وی هـنگامی به حکومت رسید که جامعه از مسیر اصلی فاصله گرفته و از تـوحـیـد دور شـده بود، دورانی که احادیث جدیدی به زبان پیامبر وارد دیـن شـده بود و احکام اسلام ناب محمدی کم‌تر بیان می‌شد و بـه بعضی از احکام عمل می‌شد، بنابراین هر روز از مرکز هرم دور می‌شدند تا کار به جایی کشید که اعیان و اشراف و باندهای ثروتمند (12) در راس حـکومت قرار گرفته، ارزش‌های اسلامی پایمال شده، بـسـیـاری از تـبعیدشدگان زمان پیامبر برگشته و به حکومت رسیده بـودنـد. آری، عـلی } در چنین دورانی به حکومت رسید و چاره ای جـز اصـلاح نـظام نداشت. افرادی مانند طلحه و زبیر با او مخالفت می‌کنند اما امام } مصمم است تا حکومت را اصلاح کند. به همین دلیل استان داران را عوض کرد و بسیاری از کارگزاران قریش، بکر، ثـقـیـف کـه از طبقه اشراف بودند، به زیر آمدند و طائفه همدان، حـمـیـر و حـمرإ به عنوان مسئولین نظام حکومتی امام } انتخاب شـدند. امام } هم چنین در صدد برآمد تا پول‌هایی را که از بیت الـمـال در زمان عثمان به افراد بذل و بخشش شده بود، پس بگیرد، از این رو بعد از بیعت مردم با او بر منبر رفت و در این خصوص فـرمـود: به خدا قسم، اگر از بخشش‌های عثمان چیزی پیدا کنم که به وسیله آن زن‌ها ازدواج کرده‌اند و کنیزانی خریداری شده‌اند، الـبته آن‌ها را می‌گیرم و به صاحبانش بازمی گردانم، چون که در کـار عـدالـت برای مردم عرصه ای وسیع است و هرکس از عدل بگذرد، دل تنگ می‌شود و ظلم و جور او را دل تنگ‌تر می‌کند. (13)
مـورخان می‌نویسند: امام علی } تمام اراضی و اموالی را که پیش از او از بـیـت المال به اشراف داده شده بود، پس گرفت. امام } ایـن اصـلاحـات را ضـروری می‌دانست، زیـرا موجب قوام و تشیید (استواری) حکومت نوپای اسلام می‌شد.
منابع:
1. شروح و ترجمه های نهج البلاغه.
2. سـیـمـای کـارگـزاران علی ابن ابی طالب }، علی اکبر ذاکری، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
3. تجلی امامت (تحلیلی از حکومت امیرالمومنین علی })، ناظم زاده قمی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
4. سیری در نهج البلاغه، آیه الله مطهری.
5. آئـیـن کـشـورداری از دیـدگـاه امـام علی }، آیه الله فاضل لنکرانی.
6. حـکـومـت عـدالتخواهی علی ابن ابیطالب }، سید اسماعیل رسول زاده.
7. زندگانی حضرت امیرالمومنین}، سید هاشم رسول محلاتی.
8. بـررسـی ویژگی‌های حـکومت امام علی }، مقصود فراستخواه، روزنامه سلام، 1373/2/4.
9. بررسی حکومت و سیره علی }، کیهان 1373/9/24.
1. خدامحوری
اسـاس حـکـومـت امـام عـلی }خدامحوری بود. در گفتار، رفتار و کـردارش به خدا می‌اندیشید و حکومت را وسیله می‌پنداشت نه هدف. او بـا حکومت، احکام خدا را اجرا می‌کرد و مردم را با منبع فیض آشـنـا و بـه سـوی حق می‌کشاند و نور الهی را در کالبد آنان می‌دمید. امام } بعد از بیعت مردم با او در خطبه ای فرمود: من شما را برای دین خدا می‌خواهم. ایشان هم چنین در پـاسخ یکی از اعضای شورا که از ایشان پرسید آیا تو به آن چه کـه قرآن و سنت رسول الله و سنت شیخین است، عمل می‌کنی؟ فرمود:من به قرآن و سنت حضرت رسول ,و اجتهاد خود عمل می‌کنم.
او رضـایـت کـسی را بر رضایت خدا مقدم نمی‌داشت. وی این شیوه و الـگو را از حکومت حضرت رسول , اقتباس کرده بود، زیرا آن حضرت نـیـز فـقـط فرمان خدا را اجرا می‌کرد و مردم را به دین حق که هـمـان اسـلام است،1 هدایت می‌کرد، و آنان را با قوانین و احکام الهی اسلام آشنا می‌ساخت.
حـکومت آن حضرت بر محور دین بود نه مردم سالاری. اگر خواست مردم مـطـابـق با اسلام بود، می‌پذیرفت ولی اگر با اسلام در تضاد بود، هـرگـز به آن عمل نمی‌کرد. پس حکومت اسلامی نمی‌تواند بدین معنا مـردم سـالاری بـاشد. فریاد مردم سالاری که امروزه گوش فلک را کر کـرده به معنای آن است که آن چه مردم می‌خواهند، به صورت قانون درآیـد، حـال چـه ایـن خـواسـت مردم با اسلام در تضاد باشد و چه مـغـایرت نداشته باشد، در هر صورت باید به آن عمل شود. این نوع نـظـام در غـرب وجود دارد. اما در نظام اسلامی، مردم که خود رکن اسـاسـی نـظام را تشکیل می‌دهند و از جایگاه والایی برخوردارند، بـر مـحـور دیـن می‌گردند و به بایدها و نبایدها توجه دارند، مـعیار آنان احکام الله است و خواست آنان این است که قوانین با شـریعت مطابقت داشته باشد و یا در تعارض و تضاد نباشد تا حکومت را به سوی رشد و تعالی رهنمون باشد.
امام علی}برای استنباط و کشف احکام خدا به دنبال خواست مردم نـبـود بـلـکه خواست خدا را در نظر داشت، اما برای اجرا و تحقق امـور حـکـومـت بـه مشورت و نقد و انتقاد مردم ارزش فراوانی می‌داد. وی مـردم را به سوی خدا هدایت می‌کرد و زیر پرچم عدالت می‌کشاند و لذا می‌فرمود: بر حلقه بینی دشمن چنگ افکنم، هرچند به حق میل نداشته باشد و کشان کشان به آبشخور عدالت می‌برم. (2)
2. عدالت طلبی
از جمله ویژگی‌های بارز حکومت امام علی }، عدالت طلبی او است، کـه زبـان زد عـام و خاص است و همگان حتی مخالفین او به آن اعـتـراف دارنـد. امـام در اجـرای عدالت هرگز مصلحت اندیشی نمی‌کرد، از این رو عدالت طلبی امام را بسیاری تاب نیاوردند و کوس اسـتـقلال زدند و به چالش کشیده شدند و یا دست به شمشیر بردند و در کوی و برزن دست به مخالفت زدند. اما امام علی } می‌فرماید: به خدا سوگند، که داد ستم دیده را از آن که بر او ستم کرده بستانم. (3)
ابـن عـباس می‌گوید: روزی وارد خیمه امام در ذی غار شدم و دیدم امـام}مشغول پینه کردن کفش کهنه‌اش است. امام } از من سوال کـرد: ابن عباس قیمت این کفش کهنه چه قدر است؟ پاسخ دادم: هیچ. امـام فـرمـود: ارزش همین کفش کهنه در نظر من از حکومت و امارت بـر شـمـا بیش‌تر است، مگر آن که به وسیله آن عدالتی را اجرا کـنـم، حقی را به ذی حقی برسانم، یا باطلی را از میان بردارم. (4)
عدالت، روح حکومت است و نبود آن موجب انحطاط نظام و گسست ارکان حـکـومـت خواهد شد. شهید مطهری در این خصوص می‌فرماید: از نظر عـلـی } آن اصـلی که می‌تواند تعادل اجتماعی را حفظ کند و همه را راضـی نگه دارد، به پیکر اجتماع سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد، عدالت است. (5)
امـام عـلی } می‌فرماید: در عدالت گنجایش خاصی است که همگان در آن می‌گنجند. (6)
3. مردم داری
حکومت امام علی } با مردم رفتاری نیک داشت. آن حضرت هرگز طاقت شـنیدن اخبار ناگوار بدرفتاری با مردم را نداشت، زیرا او معتقد بـود هـمـان طوری که حکومت بر مردم حقی دارد مردم نیز بر حکومت حـقـی دارنـد. وقـتی خبر برخورد نادرست استان داران و یا فرمان داران بـا مـردم را می‌شنید، سخت خشمگین می‌شد و با آنان تند بـرخـورد می‌کرد. هنگامی که امام علی } مالک اشتر را به استان داری مـصـر مـنـصوب فرمود، در حکم انتصابش که دستورالعمل بسیار مـهـمی بود، چنین فرمود: مهربانی و خـوش رفـتـاری و نیکویی با رعیت را در دل خود جای ده، مبادا به آنـان چـون جـانـور درنده باشی، خوردنشان را غنیمت بدانی، زیرا آنـان دو دسته‌اند: یا برادر دینی تو هستند یا در آفرینش مانند تو هستند. (7)
امـام عـلـی } حکومت را امانت در دست حکم رانان می‌دانست و در ایـن خـصـوص می‌فرماید: حکومتی که به تو رسیده شکار نیست بلکه امانتی است در دست تو. (8)
در حکومت امام علی} آزادی و امنیت برای همگان وجود داشت، هیچ کـس حـق تـعرض به دیگری را نداشت اما حق انتقاد برای همه محفوظ بـود. بـا وجـود این به هیچ کس یا حزبی اجازه توطئه و براندازی عـمـلی را نمی‌داد و به هنگامی که خوارج جنگ را آغاز کردند چشم فتنه را از کاسه بیرون کشید.
4. وفای به عهد و پیمان
تـمام ادیان آسمانی و همه انبی، اوصی، ائمه، مصلحان و عالمان دیـن بر پای بندی به عهد و پیمان تاکید کرده‌اند و فرهنگ آن را تـرویـج و پاس می‌دارند. قرآن کریم یکی از صفات مومنین را وفای بـه عـهـد و پـیـمان می‌داند و می‌فرماید: (والذین هم لاماناتهم وعهدهم راعون) (9)
امـام علی } ضمن نامه ای به مالک اشتر بر وفای به عهد و پیمان تـاکـید فرمود و این امر را از ویژگی‌های حکومت خود قرار داد و هـمـواره به کارگزاران بر وفای به عهد سفارش ویژه می‌کرد و حتی بـر وفای به عهد و پیمان در برابر دشمن نیز تاکید بسیاری داشت: اگـر بـیـن خـود و دشمنت پیمان بستی یا عهد کردی که به او پناه دهـی، جـامـه وفـا را بر عهد خود بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار. (10)
وفـای بـه عـهـد و پـیمان، موجب تحکیم روابط سیاسی و اجتماعی و اتـحاد مسئولین و در نتیجه، در سالم سازی فضای سیاسی و اجتماعی جـامـعـه نقش زیادی ایفا می‌کند؛ همان طور که عهدشکنی و مخالفت بـا پیمان، موجب جو بدبینی و بی اعتمادی و پیدایش نفاق و تفرقه خـواهـد شد، که در نتیجه، تزلزل حکومت و از هم گسیختگی نظام را به دنبال خواهد داشت. امام علی } به مالک اشتر می‌فرماید: پس در آن چه به عهده گرفته ای خیانت مکن و پیمانی را که بسته ای مشکن. (11)
5. اصلاح طلبی
از جـمـلـه ویژگی‌های حکومت امام علی }، اصلاح طلبی است. وی هـنگامی به حکومت رسید که جامعه از مسیر اصلی فاصله گرفته و از تـوحـیـد دور شـده بود، دورانی که احادیث جدیدی به زبان پیامبر وارد دیـن شـده بود و احکام اسلام ناب محمدی کم‌تر بیان می‌شد و بـه بعضی از احکام عمل می‌شد، بنابراین هر روز از مرکز هرم دور می‌شدند تا کار به جایی کشید که اعیان و اشراف و باندهای ثروتمند (12) در راس حـکومت قرار گرفته، ارزش‌های اسلامی پایمال شده، بـسـیـاری از تـبعیدشدگان زمان پیامبر برگشته و به حکومت رسیده بـودنـد. آری، عـلی } در چنین دورانی به حکومت رسید و چاره ای جـز اصـلاح نـظام نداشت. افرادی مانند طلحه و زبیر با او مخالفت می‌کنند اما امام } مصمم است تا حکومت را اصلاح کند. به همین دلیل استان داران را عوض کرد و بسیاری از کارگزاران قریش، بکر، ثـقـیـف کـه از طبقه اشراف بودند، به زیر آمدند و طائفه همدان، حـمـیـر و حـمرإ به عنوان مسئولین نظام حکومتی امام } انتخاب شـدند. امام } هم چنین در صدد برآمد تا پول‌هایی را که از بیت الـمـال در زمان عثمان به افراد بذل و بخشش شده بود، پس بگیرد، از این رو بعد از بیعت مردم با او بر منبر رفت و در این خصوص فـرمـود: به خدا قسم، اگر از بخشش‌های عثمان چیزی پیدا کنم که به وسیله آن زن‌ها ازدواج کرده‌اند و کنیزانی خریداری شده‌اند، الـبته آن‌ها را می‌گیرم و به صاحبانش بازمی گردانم، چون که در کـار عـدالـت برای مردم عرصه ای وسیع است و هرکس از عدل بگذرد، دل تنگ می‌شود و ظلم و جور او را دل تنگ‌تر می‌کند. (13)
مـورخان می‌نویسند: امام علی } تمام اراضی و اموالی را که پیش از او از بـیـت المال به اشراف داده شده بود، پس گرفت. امام } ایـن اصـلاحـات را ضـروری می‌دانست، زیـرا موجب قوام و تشیید (استواری) حکومت نوپای اسلام می‌شد.
منابع:
1. شروح و ترجمه های نهج البلاغه.
2. سـیـمـای کـارگـزاران علی ابن ابی طالب }، علی اکبر ذاکری، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
3. تجلی امامت (تحلیلی از حکومت امیرالمومنین علی })، ناظم زاده قمی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
4. سیری در نهج البلاغه، آیه الله مطهری.
5. آئـیـن کـشـورداری از دیـدگـاه امـام علی }، آیه الله فاضل لنکرانی.
6. حـکـومـت عـدالتخواهی علی ابن ابیطالب }، سید اسماعیل رسول زاده.
7. زندگانی حضرت امیرالمومنین}، سید هاشم رسول محلاتی.
8. بـررسـی ویژگی‌های حـکومت امام علی }، مقصود فراستخواه، روزنامه سلام، 1373/2/4.
9. بررسی حکومت و سیره علی }، کیهان 1373/9/24.