پیامبر بزرگوار اسلام , در بخشی از خطبه خویش به آداب معاشرت پرداخته و روزه داران را برای به‌کارگیری این آداب سفارش کرده است.
آن حضرت با ارائه راهکارهای حیاتی، اهل ایمان را به سوی سلوک برتر هدایت می‌کند. برخی از این راهکارها عبارت اند از:
الف. حُسن خلق
آن حضرت می‌فرماید: «وَ مَن حَسَّنَ مِنکُم فی هذا الشَّهرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوازاً عَلی الصِّراطِ یَومَ تَزِلُّ فِیه الأَقدامُ؛ [1] هر کس از شما در این ماه، اخلاق خود را نیکو گرداند، خداوند متعال برای او جواز عبور از پل صراط را - آن روز که گام‌ها می‌لغزد صادر می‌کند.»
اهمیت این سخن زمانی روشن می‌شود که دقت کنیم انسان روزه دار گاهی در اثر تشنگی و گرسنگی طاقت خود را از دست می‌دهد و در نتیجه توان کمتری در مقابل ناهنجاری‌های روحی و اجتماعی خواهد داشت؛ به ویژه آنکه در هوای گرم روزه بگیرد و در اثر شب دنده‌داری و سحرخیزی در شبهای ماه رمضان بی‌خوابی کشیده باشد. چنین فردی اگر عنان صبر را از دست بدهد، در مقابل کوچک‌ترین ناملایمات عصبانی می‌شود و با دیگران برخورد ناشایستی خواهد داشت.
و این چنین رسول خدا , در تکمیل گفتار عزت بخش خویش می‌فرماید: «وَ مَن کَفَّ فِیهِ شَرَّهُ کَفَّ اللهُ عَنهُ غَضَبَهُ یَومَ یَلقاهُ؛ [2] و هر کس در این ماه، شر [و خشم] خود را از مردم باز دارد، خداوند در روز ملاقاتش غضب خود را از وی بازخواهد داشت.»
ب. احسان و افطار
از دیگر اوصاف روزه داران راستین که در کلام پیامبر , بر آن تأکید شده است، افطار دادن به روزه داران می‌باشد. آن حضرت در این باره فرمود: «مَن فَطَّرَ مِنکُم مُؤمِناً صائِماً فی هذا الشَّهرِ کانَ لَهُ بِذلِکَ عِندَاللهِ عِتقُ رَقَبَةٍ وَ مَغفِرَةٌ لِما مَضی مِن ذُنُوبِهِ؛ [4] هر کس از شما در این ماه مؤمن روزه داری را افطار دهد، برای او نزد خداوند پاداش آزاد ساختن یک برده و آمرزش همة گناهان گذشته منظور خواهد شد.»
ج. رسیدگی به نیازمندان
ماه مبارک رمضان زمینه ای آماده می‌کند که دلهای پروا پیشه به سوی نیازهای اساسی جامعه سوق داده شوند. اگریک انسان روزه دار بعد از نمازهای واجب، دعای روزانه ماه رمضان را بخواند که «اَللّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقُِیرٍ، اَللّهُمَّ اَشْبِع کُلَّ جائِعٍ، اَللهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُریانٍ، اَللهُمَّ اقْضِ دَینَ کُلِّ مَدیِن» [5]
امّا هرگز در اندیشه یاری به ضعفاء و مستمندان نباشد، روزه و دعا و اعمال او چه ارزشی خواهد داشت! به همین جهت، پیامبر دور اندیش جهان اسلام , ماه رمضان را زمانی مناسب برای فقر زدایی، رفع کمبودها و رسیدگی به فقراء مسلمین می‌داند و در خطبه شعبانیه می‌فرماید: «تَصَدَّقُوا عَلی فُقرائِکُم وَ مَساکِینِکُم؛ [6] بر فقیران و ضعیفان خود احسان و تصدق کنید.»
د. احترام به بزرگان و تکریم کودکان
پیامبر اکرم , در این خطبه فرمود: «وَقِّرُوا کِبارَکُمْ وَ ارْحَمُوا صِغارَکُمْ؛ [27] به بزرگانتان احترام بگذارید و به کوچک‌ترهایتان مهر بورزید.»
از آموزه‌های با برکت فرهنگ اسلامی تعظیم بزرگسالان و افراد مسّن جامعه است. از منظر پیامبر اکرم , بر خلاف جوامع غربی که سالمندان را عضوی زائد و سربار جامعه میدانند بزرگ‌ترها و سالمندان، سرمایه‌های ارزشمندی محسوب می‌شوند که علاوه بر انتقال میراث و تجربه نسل گذشته به نسل آینده، خود سمبل عمری زحمت و تلاش و فداکاری هستند. هم چنین مهرورزی به اطفال و بذل عاطفه و محبت به کودکان آثار گران قدری در تربیت نسل جدید دارد که در مباحث تربیتی مفصل به آن پرداخته می‌شود. [8]
ه. صله رحم و دیدار با خویشاوندان
دیدار خویشاوندان و اطلاع یافتن از زندگی آنان، در تحکیم روابط و ازدیاد محبت تأثیر به سزایی دارد. افزون بر آن، از منظر روایات اسلامی صله رحم در آسان شدن حساب روز قیامت، تزکیه اعمال، زیاد شدن روزی، دفع بلایا، طول عمر و شادابی در زندگی مؤثر است.
به همین جهت، رسول خدا , در خطبه شعبانیه می‌فرماید: «هر کس در ماه رمضان صله رحم کند، خداوند متعال رحمت خود را در روز قیامت شامل او خواهد کرد و هر کس قطع رحم کند، خداوند متعال رحمت خود را از او قطع خواهد کرد.»
و. یتیم نوازی و ضعیف پروری
پیامبر خدا, فرمود: «وَ مَنْ اَکْرَمَ فِیهِ یَتیماً اَکْرَمَهُ اللهُ یَوْمَ یَلْقاهُ؛ [9] هر کس در ماه رمضان یتیمی را تکریم [و به امور او رسیدگی] کند، خداوند در روز قیامت او را مورد تکریم قرار خواهد داد.»
و فرمود: «وَ مَنْ خَفَّفَ فِی هَذا الشَّهرِ عَمَّا مَلَکَت یَمِینُهُ خَفَّفَ اللهُ عَلَیهِ حِسابَهُ؛ [10] هر کس از شما در این ماه بر زیر دستانش آسان بگیرد، خداوند متعال نیز در حساب رسی بر او آسان خواهد گرفت.»
[1] . نهج الفصاحه، ص 93.
[2] . همان.
[3] . منازل الآخرة، ص 88.
[4] . الامالی، صدوق، ص 93.
[5] . بحارالانوار، ج 95، ص 120، ح 4.
[6]. الامالی، صدوق، ص 93.
[7]. همان.
[8]. به کتاب «تربیت در سیرة امام مجتبی علیه السلام» مراجعه شود.
[9] . الامالی، صدوق، ص 93.
[10] . همان.
اداب معاشرت روزه داران